29 kwietnia 1832 roku w Paryżu założono Towarzystwo Literackie Polskie, w późniejszym okresie znane jako Towarzystwo Historyczno-Literackie, przez grupę emigrantów polskich (m.in. Józef Bem, Teodor Morawski, Ludwik August Plater, Andrzej Antoni Plichta, Jan Nepomucen Umiński), stawiając sobie za cel zbierać i ogłaszać materiały tyczące się dawnego Królestwa Polskiego, jego obecnego położenia lub pomyślności przyszłej, a to w widoku zachowania i ożywiania w opinii narodów spółczucia, które dla Polski okazywały.
W 1833 utworzono Dział Nauk i Dział Umiejętności, w latach 1838–1842 istniał Wydział Statystyczny. W 1836 powstał Wydział Historyczny, którego prezesem był Julian Ursyn Niemcewicz, Adam Mickiewicz (1841–1844), sekretarzem i właściwym kierownikiem Karol Sienkiewicz. W latach 1839–1859 działała w Londynie pomocnicza komórka Wydziału Historycznego, kierowane przez Krystyna Lacha Szyrmę Grono Historyczne. W 1851 Wydział Historyczny usamodzielnił się jako Towarzystwo Historyczne, by w 1854 połączyć się w Towarzystwo Historyczno-Literackie. Prezesem Towarzystwa był ks. Adam Jerzy Czartoryski, od 1861 jego syn Władysław Czartoryski.
W 1838 Towarzystwo powołało istniejącą do dnia dzisiejszego Bibliotekę Polską w Paryżu. W 1856 powstał Komitet Wydawniczy (Eustachy Januszkiewicz, Walerian Kalinka, Julian Klaczko), który przygotował edycję wielu dzieł literackich i historycznych. W latach 1866–1878 wydawano Rocznik Towarzystwa Historyczno-Literackiego. Z towarzystwem związane były pisma: Kronika Emigracji Polskiej, Le Polonais, Wiadomości Polskie.
Dekretem cesarza Napoleona III z 10 czerwca 1866 roku stowarzyszenie zostało uznane organizację pożytku publicznego
Biblioteka Polska w Paryżu, najstarsza placówka kulturalna na Zachodzie, założona 24 listopada 1838 roku przez Polaków przybyłych do Francji po upadku Powstania Listopadowego 1830, została oddana do użytku publicznego 24 marca 1839 roku. Znaczną rolę w jej stworzeniu odegrało towarzystwo francuskie „Société de Civilisation”, które zwróciło się, w 1833 roku do Adama Mickiewicza z prośbą o zredagowanie „apelu do narodów cywilizowanych”. Biblioteka stała się sanktuarium niepodległości Polski, schronieniem emigrantów politycznych, areną obrony sprawy polskiej. Skupiała ona wówczas księgozbiory czterech stowarzyszeń polskich: Towarzystwa Literackiego (1832), Wydziału Historycznego (1836), Wydziału Statystycznego (1838) i Towarzystwa Naukowej Pomocy. Jej pierwszym dyrektorem był Karol Sienkiewicz, a książę Adam Czartoryski dożywotnim prezesem. Do zarządu należeli: Julian Ursyn Niemcewicz, generał Karol Kniaziewicz, Adam Mickiewicz, Karol Sienkiewicz, Stanisław Barzykowski, Teodor Morawski, Andrzej Plichta.
W 1853 roku, dzięki hojności polskiej emigracji, zbiory będące „własnością narodową” znalazły stałe i bezpieczne pomieszczenie we własnym gmachu na wyspie Świętego Ludwika przy 6, quai d'Orleans w Paryżu, gdzie mieszczą się do dzisiaj.
6 lutego 1854 roku założone zostało Towarzystwo Historyczno-Literackie (THL). Książę Adam Czartoryski objął funkcję prezesa, a Adam Mickiewicz — wiceprezesa. Jest to stowarzyszenie naukowe skupiające ludzi złączonych wspólną myślą służenia Polsce. Są oni okiem kraju, jego rzecznikiem przed opinią publiczną i rządami.
Towarzystwo, którego Biblioteka stała się głównym ogniwem, zostało uznane dekretem cesarza Napoleona III z 1 czerwca 1866 roku za instytucję użyteczności publicznej. Dekret zatwierdził jednocześnie statut THL. W 1879 roku rząd republiki francuskiej według dekretu z 21 listopada upoważnił Towarzystwo do wyłącznego dysponowania wszystkimi dobrami i kolekcjami.
Z czasem, gdy zmniejszała się liczba czynnych członków, powstał problem zapewnienia przyszłości instytucji. Wobec tego Towarzystwo Historyczno-Literackie, właściciel Biblioteki, zdecydowało się przekazać cały majątek ruchomy i nieruchomy, pod pewnymi warunkami, na własność Akademii Umiejętności w Krakowie. Urzędowy akt zdawczy spisano w Paryżu 16 stycznia 1893 roku. Akademia Umiejętności powołała „Komitet Miejscowy” („Comité Local”), którego obowiązkiem było czuwanie i nadzór nad całością zbiorów Biblioteki Polskiej.
Od 1893 do II wojny światowej Biblioteka rozwijała swoją działalność pod kierunkiem Akademii. W 1893 roku utworzona została przy Bibliotece Polskiej „Stacja Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności”. W 1903 założono Muzeum Adama Mickiewicza, ufundowane przez jego syna Władysława. W okresie 1893-1926 instytucja przybrała charakter ściśle naukowy oraz badawczo-archiwalny. Dzięki wytrwałej, 33-letniej opiece Władysława Mickiewicza (1893-1926), poświęceniu i ofiarności wielu emigrantów oraz licznym darom i spadkom, Biblioteka stała się niesłychanie bogatą skarbnicą pamiątek narodowych i centralnym źródłem dokumentacji do dziejów Polski.
W 1926 roku Franciszek Pułaski mianowany został dyrektorem4 Biblioteki i jemu powierzono misję reorganizacji instytucji. Pod jego kierownictwem wzmocnił się charakter Biblioteki jako ważnego ośrodka wymiany kulturalnej polsko-francuskiej w dziedzinie naukowej, literackiej, historycznej i artystycznej oraz żywym objawem przyjaźni i solidarności obu narodów.
W 1935 roku powstało Centrum Studiów Polskich dla kształcącej się na wyższych uczelniach młodzieży francuskiej, w celu poznania cywilizacji, historii i literatury polskiej oraz zbliżenia ich do ośrodków współczesnego życia polskiego dzięki podróżom naukowym do Polski. Wśród stałych wykładowców spotykamy: Paul Cazin (Katedra Cywilizacji Polskiej), Henri de Montfort (Katedra Historii Polski Współczesnej), gen. Louis Faury (Historia Wojskowości Polskiej), Antoni M. Chmurski (lektorat języka polskiego).
Działalność odczytowa, wydawnicza, wykładowa i wystawowa została znacznie rozszerzona. Biblioteka ogólna przekształciła się w bibliotekę specjalistyczną, poświęconą wiedzy o Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień dotyczących Polski współczesnej. Wkrótce po wybuchu wojny otworzono „Polski Uniwersytet Zagranicą” w celu skupienia rozproszonych na emigracji naukowców polskich i odtworzenia działalności uniwersyteckiej.
W czerwcu 1940 roku władze niemieckie, po wkroczeniu do Paryża, natychmiast zagarnęły gmach Biblioteki Polskiej, wywożąc do Niemiec część zbiorów, których nie zdążono zabezpieczyć, a budynek doprowadzając do ruiny. Szczęśliwie po zakończeniu wojny odzyskano wiele zrabowanych skrzyń książek i manuskryptów. W wolnej już Francji, działalność Biblioteki koncentruje się na pracy bibliotecznej, konserwatorskiej i muzealnej. Reaktywowane Towarzystwo Historyczno-Literackie oraz „Sekcja Polska” (stworzona w ramach „Studium Słowiańskiego”) przy Paryskim Instytucie Katolickim przejmują działalność odczytową i wystawową.
Trzeba było niestety odpierać nowe ataki, tym razem idące od strony władz komunistycznych PRL, zmierzające do zagarnięcia Biblioteki. 13 czerwca 1945 roku podpisano układ dzierżawny między Zjednoczeniem Polskim Rzymsko-Katolickim w Ameryce a Biblioteką, zabezpieczający instytucję od obcej ingerencji na okres 18 lat. 30 października 1951 roku rozwiązano Akademię Umiejętności w Krakowie. Powstał problem własności i statusu prawnego Biblioteki. W wyniku serii procesów między THL a rządem warszawskim, występującym pod pokrywką nowej Akademii Nauk w Warszawie (PAN), 8 lipca 1959 roku Sąd Apelacyjny w Paryżu odrzucił definitywnie roszczenia PAN-u, nie przyznając jednak THL prawa do własności Biblioteki. Oddal instytucję pod zarząd administratora sądowego. Należy podkreślić poparcie moralne w tej sprawie opinii światowej i francuskiej. 3 czerwca 1959 roku, podczas debaty w Parlamencie w Paryżu, 467 deputowanych, przeciwko tylko 10 deputowanym komunistycznym, głosowało za utrzymaniem niezależności Biblioteki Polskiej i Towarzystwa Historyczno-Literackiego. W 1975 roku administrator sądowy wydzierżawił Bibliotekę Towarzystwu Historyczno-Literackiemu na 18 lat. W 1982 roku, z upoważnienia sądowego, dzierżawa została przedłużona do 2030 roku.
Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska od 150 lat swego istnienia wiernie spełniają, pomimo wielu przeciwności i wielkich trudności, misję powierzoną im przez założycieli, są nadal symbolem wolności i niezależności, „duchem — jak powiedział Jan. Paweł II w Paryżu, 31 maja 1980 roku — który daje życie człowiekowi, Narodowi i Ojczyźnie”.
KOLORYZACJA ZDJĘCIA © PAI
Towarzystwo Literackie Polskie w DZIALE HISTORIA-KULTURA PAI
POLONIJNA AGENCJA INFORMACYJNA - KOPIOWANIE ZABRONIONE.
NAPISZ DO REDAKCJI - PODZIEL SIĘ WIADOMOŚCIĄ